1. POCZĄTKI SKAUTINGU
W wyniku zmian społecznych i kulturowych na przełomie XIX i XX wieku, w państwach Europy Zachodniej zaczęły się tworzyć ruchy młodzieżowe. Jednym z takich ruchów był skauting. Jego początki związane są z II wojną burską w latach 1899-1902. Był to konflikt między Wielką Brytanią, a Wolnym Państwem Oranii oraz Republiką Południowoafrykańską, wygrany przez stronę Imperium Brytyjskiego. W czasie oblężenia twierdzy Mafeking (oblężenie trwało od października 1899 do mają 1900), ze względu na małe siły obrońców, dowódca obrony pułkownik Robert Baden-Powell zorganizował z małych chłopców korpus kadetów, który spełniał funkcję ordynansów, łączników, wartowników i zwiadowców. Młodzi chłopcy w trudnych warunkach oblężenia doskonale wywiązali sięze swojego zadania. Byli karni i posłuszni, jednak również powierzone im zadania sprawiały im przyjemność. Młodzi chłopcy doskonale spisywali się z powierzonych im zadań. Ostatecznie, Brytyjczycy utrzymali Mafeking, a samo zwycięstwo było punktem zwrotnym wojny burskiej.
Jednak skupmy się tu na postaci generała Roberta Baden-Powella. Urodził się 22 lutego 1857 roku w Londynie. Z bardzo dobrymi wynikami zdał prestiżową akademię wojskową – Sandhurst, po czym został skierowany do Indii, gdzie przybył w 1871 roku. Uczestniczył tam w kursie dla oficerów, jednak uważał, że techniki zwiadu są słabo wykładane, więc podpatrywał hinduskich myśliwych. Był bardzo ceniony przez dowódców. Później szkolił rekrutów, używając w nauce własne techniki zwiadu, przywiązywał również uwagę do indywidualnych umiejętności, zaradności i samodzielności żołnierzy. W tym okresie wyjechał również na akcję szpiegowską na Maltę, gdzie pod przykrywką zbierania motyli, zbierał plany militarnych instalacji, ukrywając je w rysunkach skrzydeł motyli. W 1886 roku został oskarżony o nielegalne wydanie wyroku śmierci na wodza plemienia Matabele, Ubini. W 1887 uczestniczył w wyprawie przeciwko wodzowi Dinizulu. Sprawdził się tam system skautowy – wódz został znaleziony i pojmany bez przelewu krwi. Podczas II wojny burskiej dowodził obroną Mafekingu. W wyniku wygranej został okrzyknięty bohaterem narodowym oraz został mianowany do stopnia generała. Został też mianowany na dowódcę specjalnego korpusu, złożonego z 10 000 ochotników z Australii, Indii, Nowej Zelandii, Kanady i Cejlonu, którego zadaniem było przywrócenie pokoju na terenach dawnych walk. Był to Korpus Pokoju, konna policja, w pracy z którą opracował system szkolenia, który miał kształtować inicjatywę i samodzielność zamiast uległości. Opracował również mundur, na którym był wzorowany mundur skautowy.
W 1907 roku został przeniesiony do rezerwy. Po powrocie do kraju był zaskoczony ubóstwem i alkoholizmem wielu ludzi. Generał zamierzał pomóc milionom młodych ludzi w kierowaniu swoim losem. Zrobił więc coś, co od dawna go pociągało – napisał książkę Scouting for Boys, która ukazała się w 1908 roku. Nawiązywał w niej do własnych doświadczeń. Propagował w niej wychowanie młodzieży w czasie wolnym poprzez gry, samodyscyplinę oraz służbę bliźniemu. Przy tworzeniu książki duże znaczenie miało spotkanie z Williamem Smithem (twórcą Brygad Chłopców, organizacji podobnej do skautingu) oraz z Ernestem Setonem (twórcą Woodcraft Indians w Ameryce). Jednak jeszcze podczas tworzenia książki postanowił zorganizować obóz doświadczalny na wyspie Brownsea (południowa Anglia). Zebrał w pośpiechu grupę chłopców z Brygad Chłopców, uczniów szkół podmiejskich oraz dzieci przyjaciół. Na obozie chciał sprawdzić swoje pomysły dotyczące skautingu – na przykład to, czy chłopcy będą mogli działać w sześcioosobowych zastępach, dowodzonych przez rówieśników. Jednak życie pod gołym niebem dzień i noc było tym dla młodych ludzi, czego jeszcze nie było. Obóz, jak i cała idea, okazała się trafiona. Już w 1908 roku zaczęły powstawać pierwsze zastępy skautowe, nie tylko w Anglii, ale i w innych częściach globu. Ruch skautowy dla dziewcząt był tworzony od 1909 roku przez siostrę Baden-Powella, Agnes, a później włączyła się do tego jego żona, Olave Baden-Powell. Przez następne lata skauting rozprzestrzenił się na cały świat. W 1920 roku, na I Zlocie Międzynarodowym (Jamboree) Roberta Baden-Powella ogłoszono Naczelnym Skautem Świata. Generał Robert Baden-Powell umarł 8 stycznia 1941 roku w Kenii.
Obecnie na świecie istnieje wiele międzynarodowych federacji i organizacji, ale są 2 najważniejsze, główne. Jest to WOSM, czyli World Organisation of the Scout Movement (Światowa Organizacja Ruchu Skautowego), powstała w 1920 roku, obecnie skupiająca ok. 30 mln skautów z 161 krajów, oraz WAGGGS – World Association of Girl Guides and Girs Scouts (Światowe Stowarzyszenie Przewodniczek i Skautek), działa od 1928 roku i jest w niej ok. 10 mln skautek. Ich członkiem – założycielem jest ZHP, po okresie komunizmu ponownie wchodzące w ich skład od 1996 roku.
2. SKAUTING NA ZIEMIACH POLSKICH I POCZĄTKI HARCERSTWA (do odzyskania przez Polskę niepodległości)
Pod koniec XIX i na początku XX wieku w Polsce dorastało pokolenie, które o walce o niepodległość słyszało tylko od swych ojców i dziadków. Na środowisko młodzieży gimnazjalnej duży wpływ miał, działający w trzech zaborach, Związek Młodzieży Polskiej ZET, działający od lat 80-tych XIX wieku. Organizacja miała tworzyć szkołę narodową, podnosić poziom moralny, kształtować charakter, utrzymywać łączność młodzieży między zaborami. W środowisku młodzieży szkolnej utworzyła się tajna organizacja ,,Przyszłość” (PET). W maju 1909 roku z ZET-u wyodrębniła się Organizacja Młodzieży Niepodległościowej, której centrala znajdowała się we Lwowie. Organizacja wydawała pismo Zarzewie, od którego była nazywana. Celem Zarzewia był udział w walce o niepodległość. Organizacja prowadziła szkolenie wojskowe, zajęcia w terenie, a jej członkowie należeli do grup samokształceniowych. Od 1910 roku do Zarzewia zaczęły przystępować grupy PET, a w latach 1911-1912 Zarzewie organizowało Polskie Drużyny Strzeleckie.
Inną organizacją był Sokół – Towarzystwo Gimnastyczne, utworzone we Lwowie w 1867 roku. W kolejnych latach pojawiały się gniazda Sokoła w innych miastach. Siła i popularność Sokoła wynikały z umiejętnego połączenia gimnastyki z wychowaniem patriotycznym i narodowym. Dlatego zmieniono wkrótce nazwę na Polskie Towarzystwo Gimnastyczne Sokół. W gniazdach Sokoła istniały wyspecjalizowane sekcje – konne, wioślarskie, kolarskie i gimnastyczne. Po 1910 roku, kierownictwo Sokoła postanowiło tworzyć drużyny sokole o charakterze wojskowym. Na początku I Wojny Światowej, członkowie Sokoła, podobnie jak Zarzewiacy, masowo dołączali do Legionów Polskich.
Trzecią ważną organizacją działającą na początku XX wieku była abstynencka katolicka organizacja Eleusis, utworzona w 1903 roku przez Wincentego Lutosławskiego w Krakowie. Elsowie – jak siebie nazywali, składali śluby wstrzemięźliwości od alkoholu, tytoniu, hazardu i rozpusty. Odrzucali ideę walki zbrojnej, drogą do niepodległości było dla nich doskonalenie moralne. Celem organizacji była odnowa Narodu Polskiego.
Informacje o powstającym w Anglii skautingu szybko przedostały się na ziemie polskie. W tym czasie w wielu gazetach i pismach pojawiały się artykuły na temat tego ruchu. W latach 1909-1910 w trzech ośrodkach prowadzono prace nad tłumaczeniem książki Scouting for Boys – we Lwowie (Andrzej Małkowski), w Warszawie (Bronisław Bouffal) i w Krakowie (Marian Stępowski). W tym czasie powstawały niezależne od siebie drużyny – drużyny harcowe w Stanisławowie, Bieczu i Stryju, drużyna skautowa im. płk. Zygmunta Milkowskiego. We wrześniu 1910 uczniowie z krakowskiego Gimnazjum św. Anny założyli Zastęp Kruków, z Władysławem Smolarskim jako zastępowym. W 1910 roku Andrzej Małkowski, członek Zarzewia, otrzymał karę za spóźnienie się na zbiórkę Armii Polskiej – organizacji niepodległościowej działającej we Lwowie, powołanej przez członków Zarzewia. Komendant organizacji – Mieczysław Norwid-Neugebauer zlecił mu przetłumaczenie książki Roberta Baden-Powella Scouting for Boys. Małkowski, początkowo niechętny, po przeczytaniu książki tak się zaangażował, że oprócz przetłumaczenia, zorganizował i poprowadził we Lwowie pierwszy kurs skautowy, który rozpoczął się 20 marca 1911 roku. Następnie, po rozwiązaniu Drużyn Młodzieży Sokolej, rozkazem z 22 maja 1911 roku powołał do życia pierwsze 4 lwowskie drużyny skautowe. Wcześniej, 26 lutego 1911 roku doszło do spotkania członków największych organizacji młodzieżowych, gdzie została podjęta decyzja o utworzeniu skautingu na ziemiach polskich. Po kursie trwającym od marca do maja, 21 maja powstaje Komenda Skautowa we Lwowie.
Treść pierwszego rozkazu Małkowskiego, uważanego za realny początek ruchu skautowego w Polsce:
L. 1/11
Rozkaz Dzienny
Kurs scoutowy przy „Sokole-Macierzy” zapoczątkował 20 Marca b.r. pracę nad włączeniem scoutingu do wychowania młodzieży polskiej. Zadaniem kursu było zaznajomić ze scoutingiem kierowników Drużyn Młodzieży Sokolej, a tem umożliwić wprowadzenie scoutingu do wychowania młodzieży najpierw we Lwowie, a potem w innych miastach i na prowincji.
Postęp pracy oraz jej szybki rozwój sprawiły, ze kierownik kursu wraz z Komendą Drużyn postanowili przejść z okresu próby do stworzenia we Lwowie organizacji scoutowej.
Dlatego Komenda Drużyn rozwiązała dnia 21-go Maja b.r. dotychczasowe Drużyny Młodzieży Sokolej, a sama przekształciła się na Komendę Scoutową, w skład której weszli druhowie: dr Kazimierz Wyrzykowski, Andrzej Małkowski, Czesław Pieniążkiewicz, Franciszek Kapałka, druhini Olga Drahonowska, druhowie Jerzy Gordyński, i Alojzy Horak.
Komenda Scoutowa utworzyła nowe Drużyny Młodzieży Sokolej i nadal im następującą formę organizacyjną:
Drużyna składa się z 4-ch plutonów, pluton z 2 patrolów scoutowych, patrol z 8 członków, z których jeden jest patrolowym, drugi jest zastępcą. Na czele każdego plutonu stoi instruktor z tytułem plutonowego. Na czele drużyny stoi drużynowy, mający do pomocy przydatnego sobie swego zastępcę.
Drużyna jest jednostką organizacyjną, a drużynowy jej komendantem. Drużynowy kieruje stroną ćwiczebną i wychowawczą całej drużyny, odbiera raporty i troszczy się o wszystkie potrzeby drużyny. W tym celu porozumiewa się z Komendą Scoutową, zwołuje zebrania plutonowych i t.d.
Drużyny podlegają bezpośrednio Komendzie Scoutowej.
Komenda Scoutowa wszystkich dotychczasowych członków Drużyn Młodzieży oraz uczestników Kursu Scoutowego uformowała w 4 Drużyny Młodzieży Sokolej, mianując patrolowymi i ich zastępcami uczestników Kursu Scoutowego, którzy wykazali dobry postęp, oraz zamianowała drużynowych, ich zastępców i plutonowych.
Drużyny te są następujące:
I LWOWSKA DRUŻYNA NACZELNIKA KOŚCIUSZKI:
Drużynowy: dh. Pieniążkiewicz
Zastępca: dh. Lewkowski
Plutonowy I dh. Mróz
Plutonowy II dh. Szymański
Plutonowy III dh. Krassowski
Plutonowy IV dh. Lewandowski
II LWOWSKA DRUŻYNA HETMANA CHODKIEWICZA:
Drużynowy: dh. Kapalko
Zastępca: dh. Horak
Plutonowy I dh. Czaprański
Plutonowy II dh. Weiss
Plutonowy III dh. Bauer
Plutonowy IV dh. Gibas
III LWOWSKA (żeńska) DRUŻYNA PUŁKOWNIKA PLATERÓWNY
Drużynowa: dhini Drahonowska
Zastępczyni: dhini Martynowiczówna
Plutonowa I dhini Kadyjówna
Plutonowa II dhini Błońska
IV LWOWSKA DRUŻYNA MOHORTA /skreślona/
Drużynowy: dh. Baternay /skreślono/
Zastępca: dh. Neugebauer
Plutonowy I dh. Gębarowicz
Plutonowy II dh. Kierzkowski
Plutonowy III dh. Przyjałkowski
Plutonowy IV dh. będzie mianowany przez Komendanta Drużyny IV.
Prócz tego Komenda Scoutowa uformowała 2 patrole scoutowe akademickie, których zadaniem jest wyćwiczyć instruktorów dla Drużyn.
Plutonowym obu patrolów mianowała Komenda Scoutowa dha Grodyńskiego, jego zastępcami dhów: Tymeckiego i Machajskiego i powierzyła im prowadzenie ćwiczeń obu patrolów oraz przeprowadzenie egzaminów na Scoutów.
Patrole te składają się z druhów:
Patrol pierwszy: Kwiatkowski, Mariański, Sienkiewicz, Massalski, Zawidowski, Zachert, Mackiewicz, Filasiewicz Stan.
Patrol drugi: Affanasowicz, Maurin /skreślono/, Skibicki, Satan, Bartosiewicz, Kowalski, Świątkiewicz, Forowicz.
Komenda Scoutowa poleca, aby drużynowi, względnie ich zastępcy oraz plutonowi zaznajomili się ze swymi podkomendnymi patrolowymi, wzgl. ich zastępcami po wykładzie na kursie scoutowym o g. 4 po poł. we wtorek dnia 23 b.m.
Komenda Scoutowa naznaczyła na g. 7,30 wiecz. w środę dn. 24 bm. w sali na boisku sokolim zebranie drużynowych i plutonowych, ich zastępców w celu omówienia pracy i wręczenia regulaminu dla drużynowych i plutonowych.
Komenda poleciła wszystkim członkom Drużyn uczęszczać na wykłady, które odbywają się we wtorki o g. 4 po poł. w małej sali Sokoła-Macierzy. Komenda Scoutowa postanowiła urządzić w niedziele dnia 28-go b.m. ćwiczenia wspólne wszystkich drużyn. Odpowiedni rozkaz wydał kierownik kursu Scoutowego.
Wreszcie komendant kursu poleca wszystkim obecnym wzgl. byłym instruktorom, wyznaczonym do przeprowadzenia egzaminów na wywiadowców, aby egzamina te dokończyli w czwartek dn. 25 b.m. i zdali z nich raport na ręce Kierownika Kursu.
Wszystkie inne raporty plutonowi będą składać na ręce swych drużynowych.
Dan we Lwowie, dnia 22 Maja 1911 r.
Na ręce swych drużynowych
Andrzej Małkowski
Przepisano z maszynopisu pierwszego rozkazu ze zespołu archiwaliów Olgi i Andrzeja Małkowskich w zbiorach Muzeum Harcerstwa. Zachowano oryginalną pisownię.
Teraz skupię się na postaci często uważanej za twórcę polskiego harcerstwa – choć tych twórców, jak widać, było o wiele więcej. Andrzej Małkowski urodził się 31 października 1888 roku. Pochodził z rodziny ziemiańskiej o tradycjach patriotycznych. Uczył się w Warszawie, Tarnowie, Krakowie i Lwowie. Później studiował na Politechnice Lwowskiej. Był członkiem Eleusis, Zarzewia, Sokoła, Organizacji Armii Polskiej i Polskich Drużyn Strzeleckich. W 1911 roku przetłumaczył Skauting dla chłopców, poprowadził pierwszy kurs skautowy oraz wydał rozkaz, który często uznawany jest za początek polskiego skautingu. Wydal również książkę Skauting jako system wychowania młodzieży, którą napisał na podstawie dzieła Bi-Pi. W 1911 roku również stworzył dwutygodnik Skaut, który redagował do 1912 roku. Odwiedzał wiele miast i miasteczek Małopolski, gdzie wygłaszał odczyty o skautingu oraz prowadził ćwiczenia i zakładał drużyny. W 1912 roku doprowadził do dodania 10 pkt. prawa skautowego. W 1915 roku był głównym organizatorem wyprawy polskich skautów na III Wszechbrytyjski Zlot Skautowy w Birmingham, gdzie ok. 50 polskich skautów pod dowództwem Michała Affanasowicza reprezentowało Polskę, a nad obozem powiewała biało-czerwona flaga. Przedstawiciele państw zaborczych w Londynie protestowali przeciw takiej sytuacji, jednak Robert Baden-Powell nie zwracał uwagi na to stanowisko. Wracając do Małkowskiego, od początku jego współpracowniczką była Olga Drahonowska, z którą w 1915 roku wziął ślub. Zamieszkali w Zakopanem, gdzie Andrzej uczył języka angielskiego i gimnastyki w gimnazjum. Był drużynowym I Zakopiańskiej Drużyny Skautów im. księcia Józefa Poniatowskiego, prowadził zajęcia na kursach, organizował warsztaty harcerskie. Po wybuchu I Wojny Światowej dołączył do Legionów Piłsudskiego. Wykonywał zadania wywiadowcze, dowodził plutonem 2 pułku, realizował pomysł stworzenia Rzeczypospolitej Podhalańskiej. Po wykryciu składu broni przez austriacką policję, zagrożony aresztowaniem, wyjechał do Austro-Węgier, następnie do Szwajcarii, Francji, Anglii, wreszcie do USA. Organizował tam polski skauting. W 1916 roku dołączył do armii kanadyjskiej i po ukończeniu szkoły oficerskiej znalazł się na froncie. W listopadzie 1918 roku przeniesiono go do Armii Polskiej generała Józefa Hallera. Następnie został wysłany do Odessy, gdzie tworzyły się polskie korpusy. Zginął w nocy z 15 na 16 stycznia 1919 roku, kiedy statek Chaouia trafił na minę w okolicach Messyny. Został odznaczony brytyjskimi medalami Za Wojnę 1914-1918, Za Wielką Wojnę za Cywilizację 1914-1919 oraz pośmiertnie Krzyżem Niepodległości.
Wracając do polskiego skautingu, po roku 1911 rosła liczba drużyn skautowych. W 1911-12 roku powstała symbolika, która istnieje do dziś. Miesięcznik Skaut ogłosił konkurs na polską odznakę skautową. W odpowiedzi nadesłano 84 prace. 3 miejsce zajął projekt księdza Kazimierza Lutosławskiego. Żadna z prac nie była wystarczająco zadowalająca, więc w 1912 wyznaczono księdza Lutosławskiego do dalszych prac. W rezultacie opracowano projekt odznaki skautowej, wzorowanej na krzyżu Virtuti Militari, pierwotnie z gwiazdą w środku, jednak już w 1915 roku na jej miejscu pojawiła się lilijka. Ostateczny kształt odznaki został ustalony podczas konferencji ZHP w dniach 1-2 listopada 1918 roku. Zamiast zawołania BĄDŹ GOTÓW! (ang. BE PREPARED!) stosowano zawołanie CZUWAJ! Pieśnią początkowo często śpiewaną na uroczystych chwilach przez drużyny skautowe była Rota, w 1914 roku uznana za hymn skautów i skautek polskich, stała się również hymnem ZHP. Tymczasem już w pierwszym numerze Skauta opublikowano wiersz Ignacego Kozielewskiego Wszystko no nasze, Ojczyźnie oddamy. Olga Drahonowska dostosowała ten wiersz do zapożyczonej od socjalistów melodii pieśni Na barykady, dopisując refren. I to ta pieśń od 1918 roku jest hymnem ZHP, a obecnie także hymnem ZHR.
Ciekawostka – treść pieśni socjalistycznej Na barykady:
Na barykady, ludu roboczy,
czerwony sztandar do góry wznieś!
Śmiało do boju wytęż swe ramię,
Bo na cię czeka zwycięstwa cześć.
Młoty w dłoń!
Kujmy broń!
Miotnie stal
czerwoną iskrę w dal,
żar iskry tej
tli w piersi mej!
Powstań zburz,
Pobudka gra nam już!
W jednej z fundamentalnych prac dotyczących harcerstwa – Harce Młodzieży Polskiej, napisanej przez Eugeniusza Piaseckiego i Mieczysława Schreibera, autorzy zaproponowali rodzime nazewnictwo (harcerz, zastęp, hufiec, chorągiew itp.). Ujednoliceniu uległo umundurowanie – początkowo nie było jednolitego umundurowania. W Skaucie w 1915r. ogłoszono przepisy dotyczące stroju skautowego: kapelusz zielonopopielaty, taka lub oliwkowo-brązowa bluza z naramiennikami i kieszeniami na piersiach, spodni krótkich popielatych lub khaki ściągniętych pod kolanem, wełnianych sztylp i skórzanych trzewików.
W zaborze austriackim do wybuchu I Wojny Światowej funkcjonowało 140 drużyn i 4-6 tysięcy skautów. Niestety, szybko pojawiły się pierwsze spory między instruktorami pochodzącymi z Zarzewia i Sokoła a Eleusis. Zarzewiacy i Sokoły uważali rozwój fizyczny za bardzo istotny, dążąc ku bardziej militarystycznemu ruchowi. Natomiast Elsowie sprzeciwiali się militarystycznym zapędom pozostałych organizacji.
A jak sprawa skautingu wyglądała w Prusach?
W Prusach w grudniu 1911 roku w gazecie Sokół ukazał się artykuł o powstającym skautingu. Bernard Chrzanowski, prezes poznańskiego Sokoła skierował do Lwowa prośbę o przysłanie doświadczonego instruktora. Już w sierpniu 1912 roku Tadeusz Strumiłło i Jerzy Godyński przeprowadzili kurs skautowy w Puszczykowie. Systematyczne prace skautowe podjęli członkowie samokształceniowych organizacji Iskra i Ogniwo. Działania te doprowadziły do utworzenia w październiku 1912 roku najpierw zastępu skautów Poznań, a następnie 1 Poznańskiej Drużyny Skautów Piast. Stopniowo powstawały kolejne drużyny, nie tylko w Poznaniu, ale i w innych regionach zaboru Pruskiego.
Natomiast w zaborze Rosyjskim sprawy wyglądały następująco. W 1907 roku powstało Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Począwszy od 1910 roku zaczęły powstawać pierwsze drużyny skautowe przy Warszawskich szkołach. W Warszawie działania skautowe miały najczęściej charakter tajny. W konspiracji kształtowała się komenda warszawskich drużyn. Utworzono tajną i autonomiczną względem Związkowego Naczelnictwa Skautowego we Lwowie Naczelną Komendę Skautową dla Królestwa Kongresowego (zaboru Rosyjskiego). Pod koniec 1912 roku w Warszawie istniało 11 drużyn, powstawały także drużyny w innych miastach. Skauci warszawscy brali udział w rozpowszechnianiu wydawnictw niepodległościowych, manifestacjach patriotycznych itp.
I Wojna Światowa – wybuchła 28 lipca 1914 roku. Były w nią zaangażowane wszystkie duże państwa ówczesnego świata. Na początku Wielkiej Wojny w polskim skautingu doszło do sporu o aktywny udział w czynie niepodległościowym. Związkowe Naczelnictwo Skautowe uważało, że skauci nie powinni wstępować do oddziałów wojskowych. Odmiennego zdania było wielu drużynowych i rzesze skautów. W związku z działaniami wojennymi Związkowe Naczelnictwo Skautowe zdecydowało rozwiązać drużyny. Zajęcie we wrześniu 1914 roku Lwowa przez Rosjan spowodowało uniemożliwienie pracy ZNS. Pozostały 2 ośrodki skautowe w Galicji – Kraków i Zakopane. W Krakowie powstały dziesiątki samarytańskie, które pomagały w transporcie chorych z dworca kolejowego do szpitali. Skauci pomagali także w gospodarstwach rolnych, zbierali porzuconą broń i amunicję, pełnili służbę wartowniczą, łącznikową i kurierską. Skautki włączyły się do służb pielęgniarskich. W 1915 roku sytuacja na froncie odwróciła się, Rosjanie opuścili Lwów, gdzie pracę wznowiło ZNS. Wznowiono wydawanie Skauta, a do połowy 1916 roku we Lwowie funkcjonowało 7 drużyn.
Na początku wojny również w Warszawie doszło do sporu o zaangażowanie w walki niepodległościowe, czego zwolennikami było większość drużynowych. Sprzeciwiała się temu Naczelna Komenda Skautowa. Zakazała ona brania udziału w manifestacjach publicznych, sprzeciwiała się również uczestniczeniu instruktorów i starszych skautów w ćwiczeniach Wolnej Wszechnicy Wojskowej. Kiedy indziej ks. Lutosławski wygłosił wykład, w którym negował korzyści z powstań narodowych w XIX wieku. Nie zgadzało się z tym wielu skautów, a NKS zawiesiła protestujących drużynowych. 13 drużynowych ze swoimi drużynami wypowiedziało posłuszeństwo NKS, ale w końcu udało się osiągnąć porozumienie. Spory skautowych instruktorów próbował rozstrzygnąć Departament Wojskowy NKS. Z jego inicjatywy na początku 1915 roku przybył z Lublina do Piotrkowa instruktor Jan Sikorski i rozpoczął tworzenie Polskiej Organizacji Skautowej, która swoim działaniem miała obejmować austriacką strefę okupacyjną. Jednakże później znów pojawił się konflikt, a blisko połowa warszawskich drużynowych wypowiedziało posłuszeństwo NKS i przyłączyło się do POS. W tej sytuacji, NKS reorganizując swoją pracę, powołała Radę Hufcowych, która przyjęła nazwę Związek Harcerstwa Polskiego i przekształciła się w Komendę I Okręgu ZHP.
Wiosną 1916 roku doszło do utworzenia komisji porozumiewawczej przez ZHP, Polską Organizację Skautową i Związek Skautek Polskich (powstały w 1915 roku), a także przez Junactwo – organizację działającą głównie w Lublinie. W dniach 1-2 listopada 1916 roku powstał Związek Harcerstwa Polskiego, który przyjął za swoje symbole krzyż harcerski używany przez ZHP i lilijkę używaną przez POS. Junactwo pozostało odrębną organizacją.
Działalność Polskiej Komisji Likwidacyjnej oraz Rady Regencyjnej dawały nadzieje na rychłe odzyskanie niepodległości. W tej sytuacji w dniach 1-2 listopada 1918 roku w Lublinie odbył się Zjazd Zjednoczeniowy, na którym mieli pojawić się przedstawiciele wszystkich organizacji harcerskich. Na zjeździe połączeniowym zostało uchwalone połączenie się harcerstwa w jedną organizację – Związek Harcerstwa Polskiego. W ten sposób zakończyło się tworzenie harcerstwa w Polsce.
Ale póki co zostańmy w I Wojnie Światowej i omówmy znaczenie harcerstwa w tym czasie. W czasie Wielkiej Wojny wielu polskich harcerzy dołączyło do Legionów Polskich, stworzonych przez Józefa Piłsudskiego. Czasem całe drużyny przyłączały się do Legionów. W późniejszym okresie wojny wielu harcerzy brało także udział w akcjach przeciwko bolszewikom na Ukrainie i w Rosji. Na tych terenach byli później prześladowani, wielu z nich zginęło lub zostało brutalnie zamordowanych. Po oswobodzeniu Krakowa z rąk austriackich harcerze zrywali austriackie flagi i dwugłowe orły. Brali też udział w służbie wartowniczej. W listopadzie 1918 roku harcerze brali udział w rozbrajaniu Niemców i Austriaków. Harcerze brali udział również udział w innych akcjach wojskowych.
Na początku listopada walki trwały we Lwowie, gdzie po wycofaniu się wojsk austriackich Ukraińcy próbowali przejąć władzę. Harcerze pełnili służbę wywiadowczą, jak i brali udział w walkach. Harcerki były kurierkami, pracowały w służbach sanitarnych, opiekowały się sierotami. Chyba każdy zna określenie najmłodszych obrońców Lwowa – Orlęta Lwowskie. Wśród tych orląt znajdowali się m. in. harcerze.
Ważną rolę harcerze odegrali w Wielkopolsce już po zakończeniu I Wojny Światowej. Już po pierwszych agresywnych wystąpieniach niemieckich w grudniu 1918 roku harcerze nawoływali do walki i roznosili ulotki. W powstaniu wielkopolskim harcerska kompania rozbrajała Niemców oraz brała udział w różnych walkach. Kompania ta stała się zalążkiem 1 Pułku Strzelców Wielkopolskich. Odznaczono 53 harcerzy, 3 otrzymało Virtuti Militari. Harcerze udzielali się również w walkach na Śląsku, gdzie przerzucali broń, amunicję, żywność i ochotników, organizowali również kwatery dla rannych. Wojsko Polskie, w uznaniu zasług w walce od 1914 roku zezwoliło na noszenie na mundurze wojskowym krzyża harcerskiego. Było to jedyne cywilne oznaczenie, które mogło być noszone na mundurze.
W 1920 roku ZHP postawiło harcerzy w stan gotowości w związku z ofensywą bolszewicką. Harcerki były przygotowywane do służby sanitarnej, a harcerze, w zależności od wieku, do służb gońców, biurowej, wartowniczej, a najstarsi do walki frontowej. W tym czasie w Wojsku Polskim służyło ok. 9000 harcerzy, ok. 15 000 było w służbie pomocniczej. Warto tu przytoczyć historię obrony Płocka. Starsi harcerze odeszli do Armii Ochotniczej, więc miasto musiało być bronione przez blisko 130 najmłodszych. Armia Czerwona została odparta, a Józef Piłsudski odznaczył później 13 harcerzy Krzyżem Walecznych.
Według szacunków z lat 30-stych, ok. 20% ochotników w WP było harcerzami. Według Władysława Nekerasza poległo 411 harcerzy, wym 58 podczas służby w Legionach i Korpusach Polskich, pozostali w latach 1918-1920.
3. HARCERSTWO W II RZECZYPOSPOLITEJ (1918-1939)
Po lubelskim zjeździe kontynuowano prace zjednoczeniowe w ZHP. W służbę dla odrodzonej Polski weszło 39 000 harcerek i harcerzy. Jednak proces jednoczenia harcerstwa nie był łatwy. Utrudniały to walki na polskich granicach, a także administracyjny opór przedstawicieli dawnych struktur w trzech zaborach. Dopiero w lutym 1920 roku powstał oddział ZHP w Wielkopolsce, po ostatnim zjeździe Związkowego Naczelnictwa Skautowego. W kwietniu utworzono oddziały lwowskie i krakowskie, a Naczelny Inspektorat Harcerski Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego sprawował zwierzchnictwo nad drużynami w dawnej Kongresówce aż do grudnia 1920, kiedy przekazał je Naczelnikowi ZHP. W ZHP całą organizację łączyło Naczelnictwo i Naczelna Rada Harcerska, w poszczególnych województwach istniały poszczególne Oddziały ZHP (od 1936 Okręgi), na których terenie działały Chorągwie Harcerek i Harcerzy.
Harcerstwo po zakończeniu wojny stanęło przed nowym zadaniem. Program był dostosowany do dążenia ku niepodległości, natomiast w wolnej Polsce ta tematyka była już nieadekwatna do sytuacji. Zmalała ilość harcerzy i harcerek, jak i drużyn. W takiej sytuacji na początku lat dwudziestych doszło do powstania ruchu Wolnego Harcerstwa, tworzonego przez Adama Ciolkosza, Alojzego Pawełka i Tadeusza Biernakiewicza. W 1923 roku Cielkoszek doprowadził do zerwania z ZHP i utworzenia Zjednoczenia Wolnego Harcerstwa. Co prawda Wolne Harcerstwo nie wytrzymało próby czasu, jednak jego epizod wpłynął na ożywienie programowe w ZHP. Organizacja wzbogaciła się o puszczaństwo, wzięte od Ernsta Thompsona Setona, twórcy Woodcraft Indians w USA, który utrzymywał kontakt z czasopismem Płomienie, związanym z Wolnym Harcerstwem, które ukazywało się w Krakowie przez krótki czasu. Dodane zostały także nowe elementy życia obozowego i wrócono do skautowej tradycji związku z przyrodą.
II Rzeczpospolita targana była przez mocne i zawzięte spory polityczne. W 1922 roku, w wyniku nagonki środowisk prawicowych, tydzień po wyborze został zamordowany prezydent Gabriel Narutowicz. W 1926 roku w związku ze słabą sytuacją polityczną i ciągłymi sporami Józef Piłsudski dokonał zbrojnego zamachu stanu. Następnie w Polsce trwały autorytarne rządy Sanacji, trwające do wybuchu II Wojny Światowej. Oczywiście harcerstwo nie działało w próżni. ZHP było organizacją skupiającą bardzo wielu młodych ludzi, było więc znaczącym ruchem w międzywojennej Polsce. Zarówno Narodowa Demokracja (Endecja), jak i środowiska ludowe i socjalistyczne, a później również Sanacja próbowały uzyskać wpływ na harcerstwo. Również w samym Związku toczyły się spory natury politycznej. Początkowo władze w ZHP popierały Endecję (np. w latach 1920-1923 Przewodniczącym ZHP był generał Józef Haller, który był zagorzałym politykiem Endecji). Sytuacja zmieniła się w 1931 roku, gdy na Przewodniczącego wybrano Michała Grażyńskiego, co dało przewagę Sanacji we władzach ZHP. Niektórzy zwolennicy środowisk opozycyjnych do Sanacji odeszli z harcerstwa, inni mogli odczuć prześladowanie.
O znaczeniu ZHP w ówczesnej Polsce mogą świadczyć liczby. W 1920 roku służyło około 30 000 harcerzy. W 1922 roku było już ich 51 000. W ciągu kilku następnych lat liczba harcerzy i harcerek spadła, lecz już w 1930 roku ich liczba wyniosła ponad 63 000, w 1933 niemalże 136 000, a w 1938 roku było już 200 000 członków ZHP. W 1938 roku liczba drużyn wyniosła 7910, z tego 4395 drużyn harcerzy i 3515 drużyn harcerek. Jednak o roli i znaczeniu harcerstwa nie decydowały tylko liczby. Ważniejsze było co innego – ZHP było najbardziej aktywną organizacją młodzieżową w 20-leciu międzywojennym. Żadna organizacja nie angażowała młodych ludzi tak bardzo, jak ZHP.
FILM ZE ZLOTU ZHP W SPALE W 1935 ROKU
Warto tu też opowiedzieć o próbach pracy z małymi dziećmi – z zuchami. W skautingu określani byli jako wilczęta, w Polsce próby stworzenia systemu wychowania najmłodszych członków ZHP rozpoczęły się już w 1917 roku. Pierwsze drużyny zuchów (od 1922 gromady) powstały już w 1918 roku. Natomiast w znaczący sposób do tworzenia koncepcji pracy z zuchami przyczynił się na początku lat 30-tych Aleksander Kamiński, wykorzystując poprzednia doświadczenia m.in. Jadwigi Zwolakowskiej. Kamiński napisał wiele książek, m.in. Antek Cwaniak i Książka Wodza Zuchów. Ruch zuchowy mocno się rozwijał. W 1938 roku było 31 000 zuchów i 15 000 zuchenek.
Już w pierwszych latach istnienia skautingu próbowano tworzyć organizację zrzeszającą młodzież z rodzin robotniczych. Oprócz tego, w wielu państwach powstawały młodzieżowe organizacje wychowujące w duchu ideologii socjalistycznych. W takiej sytuacji w lutym 1926 roku powstało Czerwone Harcerstwo – a właściwie Czerwone Harcerstwo Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. Była to organizacja, która w wielu miejscach przypominała ZHP i stosowała jego metody, lecz odległa była od prawdziwego harcerstwa. Była to organizacja lewicowa, antyklerykalna, wychowująca młodzież w duchu socjalizmu i równości społecznej. W 1933 roku Czerwone Harcerstwo wstąpiło do Międzynarodówki Wychowania Socjalistycznego. W 1938 roku organizacja liczyła 4 000 – 6 000 członków.
Przez cały okres istnienia II Rzeczypospolitej jednak najważniejsza była praca i wychowanie młodzieży. Działało wiele drużyn, realizowane były nowe pomysły, istniały np. drużyny wodniackie. Odbywały się biwaki i obozy, a także zloty narodowe. Polskie drużyny jeździły na międzynarodowe zloty skautów (ZHP było współzałożycielem WOSM i WAGGGS). Jednakże w 1939 roku zakończyły się nadzieje na dalszy rozwój harcerstwa w wolnej Polsce. III Rzesza i napadła na II Rzeczpospolitą, rozpoczynając II Wojnę Światową. Polska pełną niepodległość odzyskała dopiero 50 lat później.
4. HARCERSTWO PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ (1939-1945)
Pod koniec sierpnia 1939 roku zaczęły działać pogotowia wojenne harcerek i harcerzy ZHP. Po wybuchu wojny, podczas Kampanii Wrześniowej, harcerze spisali się celująco, włączając się w służbę pomocniczą, polegającą na kopaniu rowów przeciwlotniczych, okopów, umocnień, obserwacji przeciwlotniczej czy informowania ludności. Harcerze pełnili również straż przy obiektach strategicznych i zapewniali łączność. Harcerki pełniły służbę sanitarną, opatrując rannych, roznosząc wodę, przygotowując posiłki, opiekując się uciekinierami oraz sierotami. Wiele harcerek jak i harcerzy nie przerywało służby nawet, jeżeli to się wiązało z opuszczeniem rodzinnych stron. Starsi harcerze i instruktorzy brali udział w walkach, zapisując się do wojska.
27 września, dzień przed kapitulacją Warszawy, w jednym z prywatnych mieszkań odbyło się spotkanie czołowych instruktorów i działaczy harcerskich, członków powołanej w maju 1939 roku Naczelnej Rady Harcerskiej. Postanowiono rozpocząć działalność konspiracyjną ZHP. Na przewodniczącego ZHP wybrano ks. hm. Jana Mauersberga, naczelniczką Organizacji Harcerek (kryptonim Bądź Gotowa, później Związek Koniczyn) została hm. Józefina Łapińska, a Naczelnikiem Organizacji Harcerzy (kryptonim Szare Szeregi) został hm. Florian Marciniak. Oczywiście, na stanowiskach kierowniczych następowały zmiany: po śmierci Jana Mauersberga przewodniczącym został Tadeusz Kupczyński, następcą aresztowanego w 1943 roku Marciniaka został Stanisław Broniewski Orsza, a po jego uwięzieniu i upadku Powstania Warszawskiego ostatnim naczelnikiem Szarych Szeregów został Leon Marszałek. Pod koniec wojny Józefinę Łapińską zastąpiła Zofia Florczak.
Kryptonim Szare Szeregi później został rozciągnięty na całe ZHP. Pracami Szarych Szeregów kierowała Główna Kwatera (kryptonim Pasieka). Podlegało jej 20 chorągwi – uli, natomiast każdy ul dzielił się na roje – hufce. Nieznana jest dokładna liczebność Sz. Sz., ale na początku 1944 roku zrzeszały one ok. 8,5 tys. harcerzy. Programowo, Sz. Sz. opierały się na zasadzie Dziś, Jutro, Pojutrze. Dziś – czyli służba w konspiracji i przygotowanie do zbrojnego powstania. Jutro – czyli zbrojne powstanie. Pojutrze – czyli praca w wolnej Polsce. Członków obowiązywało przedwojenne prawo i przyrzeczenie, które uzupełniono dodatkową rotą konspiracyjną: Ślubuję na twoje ręce pełnić służbę w Szarych Szeregach, tajemnic organizacyjnych dochować, do rozkazów służbowych się stosować, nie cofnąć się przed ofiarą życia.
Początkowo nie zamierzano do działań konspiracyjnych wciągać harcerzy nieletnich, jednak z czasem ich zapał wymusił zmianę założeń. W 1942 roku utrwalił się podział na 3 grupy bojowe:
1. Zawiszacy – 12-14 lat – nie brali udziału w walce, głównie uczyli się na tajnych kompletach, przygotowując się do Pojutrza, w czasie Powstania Warszawskiego organizowali Harcerską Pocztę Polową.
2. Bojowe Szkoły – 15-17 lat – przechodzili przez szkolenie wojskowe, brali udział akcjach Małego Sabotażu, a później w walkach Powstania Warszawskiego.
3. Grupy Szturmowe – powyżej 18 lat – drużyny Grup Szturmowych były podporządkowane Kedywowi (Kierownictwu Dywersji) AK, pełniły służbę w wielkiej dywersji. W Warszawie w sierpniu 1943 roku utworzono Batalion Zośka oraz kompanię wydzieloną (najpierw Agat, później Pegaz), z której wiosną 1944 roku utworzono Batalion Parasol. Oddziały GS wykonywały wiele akcji dywersyjnych (np. zamach na Kutscherę). Do walki przygotowywały się przez szkolenia (m.in. w Szkole Podchorążych Piechoty Rezerwy Agricola), a także kończyli studia przygotowując się do Pojutrza. Brali również udział w Powstaniu Warszawskim.
Z Szarymi Szeregami związane jest wiele znanych postaci, w tym m.in. główni bohaterowie książki Aleksandra Kamińskiego Kamienie na Szaniec – Tadeusz Zawadzki Zośka, Jan Bytnar Rudy i Maciej Aleksy Dawidowski Alek. Również patron naszej drużyny, Andrzej Romocki Morro był harcerzem Szarych Szeregów.
Również harcerki włączały się w działalność konspiracyjną – przenosiły meldunki, ulotki, bibułę, szyły ubrania, robiły posiłki. Harcerki bardzo aktywnie działały w Wojskowej Służbie Kobiet. Szacuje się, że w podziemnych służbach sanitarnych służyło 4000 harcerek, a w łącznościowych – 2500.
Jednak Szare Szeregi nie były jedyną organizacją harcerską. Polityczne i ideologiczne przedwojenne podziały w ZHP oraz trudności komunikacyjne między lokalnymi placówkami a centralą w Warszawie doprowadziły do powstania innych organizacji. Największe było, powstałe 27 października 1939 roku Harcerstwo Polskie (od 1943 roku pod kryptonimem Hufce Polskie). W skład Hufców Polskich weszli przedstawiciele nurtu narodowo-katolickiego, przeciwni Sanacji. W HP główny nacisk kładziono na religię. HP zrzeszały 4000-5000 członków. Hufce Polskie działały głównie na terenie Generalnej Guberni oraz na ziemiach wschodnich. Członkowie HP brali udział w małym sabotażu, szkoleniach wojskowych, wykonywali również zadania wywiadowcze. Istniały próby połączenia się z Szarymi Szeregami, jednak dla Hufców Polskich były one zbyt lewicowe, bezideowe. Oprócz tego istniały również inne organizacje harcerskie (np. Wigry, które w 1943 roku weszły w skład Sz. Sz. i wniosły znaczący wkład w Agricolę).
Podczas ostatniego niepodległościowego zrywu II Wojny Światowej – Powstania Warszawskiego, do walki stanęło 4000 harcerzy i harcerek. Wielu z nich zginęło. W samym Batalionie Zośka zginęło ok. 350 harcerzy, co stanowiło 70% stanu z 1 sierpnia. Polskie harcerstwo było jedyną w światowym skautingu organizacją, która w tworząc własne jednostki i struktury na tak wielką skalę wzięła udział w działaniach wojennych. Jednakże o wiele więcej harcerzy niż w harcerskich organizacjach konspiracyjnych działało indywidualnie w innych organizacjach konspiracyjnych, partyzantce, instytucjach pomocy społecznej.
Szare Szeregi zostały rozwiązane 17 stycznia 1945 roku.
Harcerstwo polskie, w związku z przymusową emigracją wielu Polaków we wszystkie strony świata, działało również na emigracji. W wielu krajach harcerstwo poza granicami kraju działa do dzisiaj.
5. HARCERSTWO W LATACH POWOJENNYCH (1945-1951)
30 grudnia 1944 roku szef resortu oświaty Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego powołuje z powrotem do życia ZHP. Jednak teraz organizacja ta nie jest już autonomiczna, a jest zależna od Polskiej Partii Robotniczej. Już od lipca 1944 roku spontanicznie odbudowywane są struktury ZHP, powstaje wiele nowych drużyn. Członków najwyższej władzy w ZHP – Tymczasowej Naczelnej Rady Harcerskiej – mianował resort oświaty PKWN. Jednak harcerstwo szybko wymknęło się spod kontroli władz. W 1945 roku nastąpiła eksplozja ruchu harcerskiego. W tym czasie ZHP liczyło ponad 200 000 członków, jednak pojawił się kolejny problem – na jednego instruktora przypadało 450 harcerzy. Harcerstwo na poziomie oddolnym działało zgodnie z harcerskimi ideałami jeszcze sprzed wojny, jednak Tymczasowa Naczelna Rada Harcerska ZHP, będąca pod wpływem PPR, przyjęła Deklarację Ideową, w której wyraziła poparcie dla komunistycznych władz. Natomiast na 2-godzinnym posiedzeniu Rada opracowała pod dyktando władz nową treść przyrzeczenia i prawa harcerskiego. Tymczasem na niższych szczeblach organizacji praca opierała się na odbudowie kraju i zagospodarowaniu Ziemi Odzyskanych. Ważnym elementem stały się harcerskie kluby sportowe. Rozwijała się też działalność kulturalna. Na obozach letnich harcerze głównie wykonywali działania na rzecz lokalnych społeczności, głównie na północy i zachodzie kraju.
W 1948 roku, pod naciskiem władz, ZHP zrealizowało HSP – program Harcerskiej Służby Polsce. Polegał on na wykonywaniu na skalę masową i pod centralnym kierownictwem prac społecznych w 4 dziedzinach: las i pola, kultura i oświata, odbudowa, dziecko i zdrowie. Ponad 80 000 harcerzy i harcerek w czasie akcji letniej realizowało wcześniej zaplanowane działania. Była to pierwsza taka akcja, w której harcerze robili zadania zlecone im przez państwo. To rządzący od teraz mieli podejmować decyzje, jakie działania będzie podejmowało harcerstwo. W dokumentach z tamtego okresu padało określenie, że kończy się czas decentralizacji i chaosu wczasów.
W 1948 roku atmosfera wokół ZHP zaczęła się zagęszczać. Polskie władze były pod coraz większym wpływem ZSRR. Celem rządzących stało się wychowanie nowego człowieka – ateisty, bezkrytycznego zwolennika komunizmu i władz. Niezależność ZHP i duża popularność (ok. 300 000 członków w 1948 roku) irytowała władze. ZHP otwarcie popierało opozycję, było to jedyne stowarzyszenie społeczne, które odmówiło poparcia dla głosowania w referendum 3xTAK. Harcerze często uczestniczyli w manifestacjach patriotycznych. Władze początkowo nie mogły sobie poradzić z harcerstwem. W końcu postanowiły użyć wszelkich środków. Np. w 1947 roku do 400 obozów letnich skierowano wojsko, które miało sprawdzić panujące tam nastroje oraz przekonywać harcerzy do panującej władzy. Jednak nie dało to skutków. W tej sytuacji zwolennicy PPR w naczelnictwie ZHP z hm. Pelagią Lewińską na czele przygotowali program gruntownej przebudowy harcerstwa. Miano odrzucić harcerskie tradycje i wychowanie, a na ich miejsce dać system wychowawczy radzieckiej Organizacji Pionierskiej, w celu wychowania dzieci – komunistów.
Fragment referatu Pelagii Lewińskiej Problemy przebudowy harcerstwa:
Twórca skautingu (Baden-Powell) i polscy uczniowie “mistrza” opierali – jak twierdzą dziś jeszcze – wychowanie dobrego obywatela na założeniach systemu puszczaństwa. Trudno zrozumieć nam, ludziom okresu budowy ustroju socjalistycznego jak można mówić o wykształceniu w młodzieży, przebywającej w puszczy, cech dobrego obywatela. Jak można myśleć, że człowieka postępu społecznego, nowoczesnej techniki, człowieka cywilizacji, który własnymi rękami buduje nowy ustrój, można wychowywać w ostępach leśnych, z dala od życia i jego spraw, z dala od jego walki? (…)
Jakimi cechami miał odznaczać się “dobry obywatel”, wychowany metodą skautową? Zajęcia skautowe zaprawiały młodzież do życia w warunkach kolonialnych, w terenie nietkniętym ręką cywilizacji. Ukrywanie się przed okiem innych, śledzenie i ściganie – to są metody białego policjanta w krajach kolorowych “tubylców”.
Program stopni harcerskich, według których wychowywała się młodzież, obejmuje przede wszystkim elementy zaradności, rozmaite umiejętności i wszystkie właściwości potrzebne człowiekowi, który musi śledzić, który jest nastawiony na akcję szpiegowską, policyjną. Weźmy dla przykładu sprawność tzw. Trzech Piór. Polegała ona na tym, że dziecko przez 24 godziny pozostawało bez jedzenia, w milczeniu, gdzieś w ostępach leśnych. Jasne jest, jakie to miało wyrobić cechy w człowieku. (…)
Stosunek skautingu do szkoły jest pełen pogardy. (…) Skauting zachwala przede wszystkim ślepy “czyn”, nieskrępowany refleksją, neguje znaczenie wiedzy. (…) Wiemy, że pedagogika faszystowska postawiła tę samą zasadę na czele swego systemu wychowania przez ślepy czyn, dla “wyżycia się”, dla wyładowania swej energii biologicznej. Tak jest w skautingu, tak było w przedwojennych organizacjach hitlerowców: “przede wszystkim działaj, a myślenie nie jest ci konieczne”. (…) Tak wychowywano niemieckich ludobójców, usiłuje się w ten sposób przygotować masy obywateli amerykańskich na ślepe narzędzie w rękach podżegaczy do nowej wojny.
Tenże ciasny pragmatyzm, właściwy programowi działania skautowego i harcerstwa, wykluczający i negujący wartość nauki szkolnej, zaniedbujący wszelką lekturę i dyskusję, spowodował że można było wychować tysiące młodzieży na ślepe narzędzia w ręku obcych agentur. (…)
W 1948 roku władze przystąpiły do ofensywy. Usuwano cieszących się autorytetem instruktorów (m. in. Aleksandra Kamińskiego), w pierwszej kolejności księży. Zerwano z dawnym harcerstwem, uważając je za wytwór kapitalizmu. Zerwano z tradycyjną obrzędowością, wielu instruktorów odchodziło z ZHP, na znak protestu rozwiązywały się drużyny. W wyniku zmiany statutu organizacji, ZHP zostało usunięte z WOSM i WAGGGS. Zerwano z uznawaną za wsteczną pedagogiką personalistyczną na rzecz pedagogiki społecznej – Punktem wyjścia działania wychowawczego nie jest osobowość dziecka, a realne potrzeby społeczne. W tym czasie instruktorzy zostają zapoznani z zasadami marksizmu. Połączony zostaje w jedną całość pion męski i żeński. Ograniczono również wiek harcerzy do 15, a później do 14 lat, w związku z czym rozpadło się wiele drużyn. 21 lipca 1948 roku utworzono Związek Młodzieży Polskiej. Była to organizacja całkowicie podległa władzom. Początkowo próbowano stworzyć własne drużyny harcerskie, ale kiedy to nie wyszło wielu działaczy ZMP przeszło w skład struktur ZHP, od razu otrzymując stopnie instruktorskie. W 1950 roku 69% instruktorów miało zaledwie jednoroczny staż organizacyjny. Jednak ZMP-owcy nie chcieli pracować w ZHP, nie było również żadnej alternatywy dla tradycyjnego harcerstwa. ZHP z czasem zostało zdegradowane do rangi organizacji dziecięcej w szkołach podstawowych. W tej sytuacji w PZPR pojawiło się przekonanie, że ZHP trzeba wcielić do ZMP. W styczniu 1951 roku proces likwidacji odrębności harcerstwa dobiegł końca – od tej pory ZHP funkcjonowało w ZMP jako jego Organizacja Harcerska. Komendy chorągwi i hufców przemianowano na wojewódzkie i powiatowe. Zmieniono mundur, upodabniając go do mundurów pionierów. Zlikwidowano używanie lilijki i krzyża harcerskiego – na ich miejsce pojawiła się tzw. Czuwajka.
6. ORGANIZACJA HARCERSKA ZWIĄZKU MŁODZIEŻY POLSKIEJ (1951-1956)
Zasadniczym celem Organizacji Harcerskiej Związku Młodzieży Polskiej było wychowanie młodych komunistów. Organizacja Harcerska pełniła rolę przedszkola ZMP, przygotowując dzieci do wstąpienia do ZMP. Z harcerstwa pozostała tylko nazwa. OH tworzona była na wzór radzieckich pionierów. Członkami były dzieci w wieku 10-14 lat. Występowało nowe nazewnictwo – zastęp nazwano ogniwem, drużynę zastępem. Zamiast krzyża harcerskiego była czuwajka (biało-czerwona flaga, płomienie, koło zębate i kłos zboża). Wprowadzono nowe mundury – granatowe spodnie i spódnice, białe koszule, czerwone chusty. Okrzyk CZUWAJ! Zastąpiono: W NAUCE, PRACY I WALCE – CZUWAJ!
OH ZMP miała charakter masowy. Często do OH zapisywano całe klasy i szkoły. W 1951 roku liczyła ona ponad 1,1 mln, a w 1954 1,37 mln członków, co stanowiło 65% uczniów klas III-VIII. Jednak tak naprawdę, OH cieszyło się małym zainteresowaniem. Wszelkie działania były sterowane odgórnie, dzieci traktowano jak dorosłych. Zrywając z kapitalistycznym skautingiem, zerwano z tym, co w harcerstwie było najważniejsze – zrezygnowano ze zbiórek w terenie, z gier terenowych, z biwaków i obozów. Problemem było również znikome doświadczenie kadr. Na co dzień większość zastępów OH nie wykonywało żadnej pracy wychowawczej. Co kilka miesięcy pobudzała je odgórna akcja, po czym znów następował bezruch.
Śmierć Stalina w 1953 roku zapoczątkowała głębokie zmiany w ZSRR, jak i w Polsce i innych krajach bloku wschodniego. W tej atmosferze rozpoczęła się dyskusja o stanie Organizacji Harcerskiej ZMP. Zapoczątkowało ją samo kierownictwo tej organizacji, zwołując we wrześniu 1954 roku XV Plenum Zarządu Głównego. Pod naciskiem PZPR w 1956 roku postanowiono powołać Organizację Harcerską Polski Ludowej, która miała stać się komunistycznym harcerstwem, korzystającym jednak z dawnych osiągnięć. Postanowiono przywrócić część obrzędowości, sprawności i stopni, wychowanie w myśl zasad puszczaństwa, obozowanie, krajoznawstwo, ale również wychowanie ideowe i gospodarcze. W wyniku nastrojów społecznych i Poznańskiego Czerwca ’56 władze postanowiły wyodrębnić OH ze struktur ZMP. W rezultacie Organizacja Harcerska Polski Ludowej zaczęła działalność już we wrześniu 1956 roku. Zmiany nastąpiły bardzo szybko, również pod wpływem października ’56. Pojawił się postulat reaktywacji ZHP. Ostateczny głos jednak należał do PZPR. W dniach 8-10 grudnia zwołano tzw. Zjazd Łódzki, czyli naradę wojewódzkich działaczy OHPL, na którą zaproszono też przedstawicieli tradycyjnych organizacji harcerskich. W trakcie zjazdu starły się 2 koncepcje: reaktywacji ZHP połączonej z natychmiastową likwidacją OHLP oraz budowy ZHP na bazie OHLP. Jednak państwo rozwiązało ten spór – minister oświaty Władysław Bieńkowski oświadczył, że ZHP może być tylko i wyłącznie reaktywowane na bazie OHLP. Dzięki temu PZPR utrzymało kontrolę nad mimo wszystko ZMP-owskim harcerstwem. Ówczesne władze harcerskie i państwowe traktowały ZHP jako organizację nową, nie mającą związku z harcerstwem sprzed drugiej połowy lat 40-tych. Z drugiej strony, powrócono do starych form i metod pracy, mundurów i struktur, co wywołało powszechny entuzjazm wśród młodzieży. Dzięki temu już w 1957 roku roku ZHP liczyło ok. 600 000 harcerek i harcerzy. Wydawało się, że odradza się tradycyjne harcerstwo. Jednak PZPR chciała, aby harcerstwo było świecką organizacją, tradycyjną w formie, ale socjalistyczną w treści. Państwo chciało, aby harcerstwo było podległe partii we względach ideologicznych. Oznaczało to całkowite podporządkowanie się partii. Również w samym harcerstwie istniały 2 strony konfliktu. Początkowo władzę w ZHP sprawowali zwolennicy tradycyjnego harcerstwa (w latach 1956-1958 przewodniczącym Naczelnej Rady Harcerskiej był Aleksander Kamiński), jednak po pewnym czasie zwolennicy partyjnego harcerstwa, wywodzący się w większość z OHPL, przejęli władzę w związku. Kompetencje NRH przejęła Główna Kwatera, a przewodniczącego NRH naczelnik ZHP.
Jednakże, w latach 1949-1956 działało ponad 100 tajnych organizacji harcerskich (oraz łącznie ponad 1000 tajnych organizacji młodzieżowych). Większość z tych organizacji działało jedynie na małym terenie. Niejednokrotnie do podziemia schodziły całe drużyny. Dużo z tych organizacji opierało swoją działalność na wzorcach Małego Sabotażu. Drukowano ulotki, malowano antykomunistyczne hasła na ścianach. Występowały także działania dywersyjne z bronią w ręku – rozbrajanie milicjantów i żołnierzy, wyroki śmierci na szkodliwych przedstawicielach aparatu władzy, wykolejanie pociągów itp. Demolowano też lokale ZMP. Co ciekawe, co najmniej połowa konspiratorów należała do ZMP – z przymusu, lub by dostać się na uczelnię wyższą. Prowadzono także pracę wychowawczą wzorowaną na przedwojennym harcerstwie. Organizacje takie działały często od kilku do kilkunastu miesięcy. UB i MO bardzo poważnie traktowały konspiracyjne organizacje. Prowadzono brutalne przesłuchania, wymuszano zaznania często niezgodne z prawdą. Organizowano także pokazowe procesy, by pokazać publice wrogów ludu i jedynego słusznego systemu. Wyroki w takich procesach często były bardzo wysokie – często w przedziałach 12-20 lat, zdarzały się też kary śmierci.
Samo ZMP zostało rozwiązane w 1957 roku, na jego miejsce powołano m.in. Związek Młodzieży Socjalistycznej, Związek Młodzieży Wiejskiej czy też Zrzeszenie Studentów Polskich.
7. HARCERSTWO W POLSKIEJ RZECZPOSPOLITEJ LUDOWEJ (1956-1980)
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza nie chciała tracić wpływów w młodzieżowych organizacjach. Z tego powodu już w 1958 roku powołano Ogólnopolską Komisję Współpracy Organizacji Młodzieżowych – ciało o charakterze koordynująco – kontrolnym, które czuwało nad wypełnianiem poleceń PZPR. W tej sytuacji organizacje młodzieżowe, w tym ZHP, sprowadzono do roli narzędzi PZPR.
Harcerstwo było organizacją masową (w 1968 roku należało do niego 2 000 000 osób), jednak brak było wykwalifikowanych instruktorów, natomiast faktyczną władzę w ZHP sprawował tzw. aparat etatowy, czyli pracownicy, przeważnie instruktorzy, którzy pracowali na umowę o pracę. Za to olbrzymia większość członków została zepchnięta na margines, nie mając prawa głosu w istotnych dla Związku sprawach. O tym, kto zostanie wybrany do władz, decydowały komitety partyjne oraz komendy chorągwi i Głównej Kwatery. Tak istotna w harcerstwie demokracja wewnątrzorganizacyjna stała się fikcją.
Po 1959 roku nastąpił proces centralizacji ZHP – zarówno programowej, jak i organizacyjnej. Demontowano również dotychczasowy system metodyczny – zamiast stopni wprowadzono miana, zamiast sprawności (już zdobywanych nie indywidualnie, a zespołowo) znaki. Zespoły zastąpiły zastępy. Upadła w ten sposób zasada wychowania indywidualnego i system zastępowy. Główna Kwatera przyjęła założenie, że celem harcerstwa nie jest indywidualne wychowanie, ale masowa służba społeczna. W wyniku odwrotu po odwilży codzienny styl pracy ZHP zaczął przypominać czasy ZMP. Co kilka miesięcy władze naczelne na zlecenie PZPR ogłaszały ogólnopolską akcję, po której zakończeniu harcerstwo zamierało w bezruchu, nie prowadząc codziennej systematycznej pracy wychowawczej. Harcerstwo przestało wychowywać młodzież, za to wykorzystywano harcerzy do uświetnienia obchodów pierwszomajowych, rocznic rewolucji bolszewickiej w Rosji, święta Ludowego Wojska Polskiego czy dnia kobiet. Nie wszędzie praca wychowawcza, a właściwie jej brak, wyglądała tak przygnębiająco, ale niestety była to tendencja powszechna. Natomiast w takim harcerstwie pojawiło się wiele negatywnych skutków takiego wychowywania młodzieży – cynizm, cwaniactwo, nie odbywanie się zbiórek, zniknięcie symboliki symboli harcerskich, przyznawanie stopni i sprawności zamiast zdobywania ich. Głębokie zmiany ideowe przyniósł III Walny Zjazd ZHP w 1964 roku, kiedy to przedstawiciele partii zażądali, aby osią założeń programowych ZHP stało się wychowanie polityczne. To wtedy 1. punkt prawa harcerskiego zaczął brzmieć (bez zmian do 1989 roku): Harcerz służy Polsce Ludowej i dla Niej sumiennie spełnia swoje obowiązki. Natomiast przyrzeczenie brzmiało: Przyrzekam całym życiem służyć Tobie, Ojczyzno, być wierny sprawie socjalizmu, walczyć o pokój i szczęście ludzi, być posłusznym prawu harcerskiemu. 
Usunięto z ramion lilijki litery ONC, wkrótce nadając jej geometryczne kształty. Podkreślano też, że nakaz abstynencji nie dotyczy dorosłych instruktorów.
WARTO ZOBACZYĆ: Prawo i przyrzeczenie harcerskie na przestrzeni lat.
Harcerze brali udział w takich akcjach, jak Tysięczna Rocznica Chrztu Polski, XX-lecie PRL, akcji Aurora z okazji rocznicy rewolucji październikowej czy akcji ISKRA-70 z okazji urodzin Lenina, jednak nie zorganizowano obchodów 50-lecia harcerstwa.
W ZHP był duży problem z kadrą – dużą część instruktorów nie miała pojęcia, czym jest harcerstwo. Często byli to nauczyciele, skuszeni dodatkowymi pieniędzmi lub zmuszeni przez dyrektora. W 1969 roku zaledwie 27% instruktorów podjęło służbę z własnej woli.
Jednakże były też nieliczne drużyny, które praktykowały tradycyjne harcerstwo – funkcjonowały tam tradycyjne stopnie i sprawności, jak i przedwojenne prawo i przyrzeczenie harcerskie.
Prężnie rozwijały się też drużyny specjalnościowe, np. lotnicze (w 1965 roku było ich 217, i 4000 ich członków), żeglarskie czy też turystyczne (współpracujące z PTTK).
W latach 70-tych władze postanowiły powrócić do idei Związku Młodzieży Polskiej, łącząc wszystkie organizacje młodzieżowe w jedną. Pierwszym krokiem do tego było powołanie Federacji Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej. Celem FSZMP było zacieśnienie współpracy między jej członkami, co w praktyce oznaczało ograniczenie ich znikomej autonomii.
W ZHP przyjęto program wychowania młodzieży szkół średnich o nazwie Harcerska Służba Polsce Socjalistycznej. Członkowie drużyn HSPS nosili piaskowe mundury, czerwone, wiązane jak krawat krajki zamiast chust i granatowe spódnice i spodnie. Program opierał się na koncepcji klasodrużyn, w których cała klasa szkolna była uznawana za drużynę harcerską, a drużynowym zostawał często wychowawca klasy.
W ZHP panował bardzo duży nacisk na masowość – w 1979 roku było już 3 442 000 harcerzy. Naciskowi na ilość towarzyszył spadek poziomu ideowego drużyn i harcerzy. Praca wychowawcza oparta o prawo i przyrzeczenie harcerskie właściwie nie funkcjonowała, podobnie jak system zastępowy oraz system stopni i sprawności. Do tego dochodził fakt, iż większość instruktorów stanowili nauczyciele. W tym czasie było też realizowanych wiele centralnie sterowanych akcji. Do najważniejszych należała Operacja Bieszczady ’40, Operacja Azymut – Huta Katowice oraz współzawodnictwo o tytuł Zespołu Socjalistycznego Działania.
Apogeum upolityczniania ZHP nastąpiło na VI Zjeździe ZHP w 1977 roku pod hasłem Jutro Socjalistycznej Polski budujemy dziś. Za sukces uznano osiągnięcie stanu liczbowego 3 000 000 osób, w tym 25% HSPS-u (stanowiło to 50% młodzieży szkół średnich). Wprowadzono nowy statut, który nawiązywał między innymi do Czerwonego Harcerstwa, Pionierów, OH ZMP oraz OHPL. Sformułowano zadanie dla harcerzy pisząc, że ZHP tworzy możliwość związania się ze społecznym ruchem budowniczych socjalizmu. Dodano też drugą zwrotkę hymnu harcerskiego:
Socjalistycznej, biało-czerwonej – myśli i czyny, i uczuć żar!
Nauka, praca – dzisiaj tworzymy jutro ojczyzny, swój w życie start.
Wydłuż krok, siły łącz, w serca rytm do celu zawsze zdąż.
Z partią nasz, młodych trud, w przyszłość marsz harcerzy polskich ród.
Jednakże, w ZHP istniały również drużyny, które podtrzymywały harcerskie tradycje, w których harcerze byli uczeni prawdziwej historii Polski, które dużym szacunkiem otaczały starych instruktorów, takich jak Kamiński czy Broniewski. Kontakt harcerzy z takimi ludźmi był dla nich kontaktem z tym starym, prawdziwym harcerstwem. Istnienie takich drużyn zapewniło przetrwanie harcerskiej metodyki, a później odbudowę harcerstwa w latach 80-tych. Szczególnie mocno tradycyjne pozostawało środowisko Krakowskie. Drużyny drugiego nurtu poważnie traktowały służbę Bogu, Polsce i bliźnim, uznając harcerstwo nie za dobrą zabawę, ale za służbę. Kładziono nacisk na kształtowanie charakteru jednostki. Liczebność takich drużyn była stosunkowo niewielka – łącznie było to około 20 000 harcerek i harcerzy.
8. HARCERSTWO NIEPOKORNE W LATACH 80′ (1980-1989)
W wyniku wydarzeń na wybrzeżu w sierpniu 1980 roku w ZHP coraz głośniej zaczęły pojawiać się głosy mówiące o odnowie harcerstwa. We wrześniu w Lublinie powstał Krąg Instruktorów Harcerskich Zawisza, a w październiku instruktorzy z hufca Kraków – Śródmieście opracowali list otwarty do władz ZHP, w którym domagali się m.in. odpolitycznienia i usamodzielnienia ZHP, a także zwołania VII Zjazdu ZHP. Domagano się także wystąpienia z Federacji Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej oraz likwidacji programu HSPS. W tym czasie w Polsce zaczęły powstawać Kręgi Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego, skupiające instruktorów przeciwnych komunistycznym wpływom w ZHP. 25 października 1980 roku na spotkaniu u Tomasza Strzembosza powstało Porozumienie Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego, które stawiało sobie za cel odnowę opanowanego przez komunistów ZHP. Porozumienie odrzuciło lansowane przez mniejszość instruktorów, głównie z Zawiszy, opuszczenie ZHP. Za program przyjęto list otwarty instruktorów ze środowiska krakowskiego.
22 listopada Porozumienie przekształcono na Porozumienie Kręgów Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego (KIHAM), ciało koordynujące działalność kręgów mających tego samego patrona, a zarazem zgadzających się ze sobą programowo. Pracami kierowała Rada Porozumienia, której przewodniczącym był hm. Stanisław Czopowicz. Od listopada wydawano też czasopismo Bratnie Słowo, w owym czasie pełniące rolę organu prasowego KIHAM. Pojawiało się też wiele innych czasopism. W chwili powstania Rady Porozumienia istniało 10 kręgów zrzeszających ok. 300 instruktorów, jednak już w 1981 roku było tych kręgów 28. Celem KIHAM było odpolitycznienie ZHP i jego odnowa. W tym czasie Związek Harcerstwa Polskiego było upolitycznioną, masową i zbiurokratyzowaną strukturą podległą PZPR.
W dniach 15-18 marca 1981 roku odbył się VII Zjazd ZHP, na którym przepadły niemal wszystkie projekty KIHAM. Jednak były też pozytywne decyzje Zjazdu – zrezygnowano z 2. zwrotki hymnu harcerskiego, przywrócono lilijkę z literami ONC, wystąpiono z FSZMP. Niestety, postawa instruktorów ukształtowanych w atmosferze ostatnich 20 lat, wśród których dużą liczbę stanowili pracownicy etatowi, nie dopuściła do poważniejszych zmian.
Po Zjeździe doszło do rozłamu w KIHAM, a część instruktorów opuściło ZHP (głównie z okolic Lublina i Warszawy), tworząc Niezależny Ruch Harcerski. W tym czasie doszło też do zwiększenia się ilości drużyn KIHAM-owskich oraz do prawdziwej rewolucji – używano tradycyjnych stopni i sprawności, uczestniczono w mszach świętych w intencji Ojczyzny oraz w nieobchodzonych dotychczas świętach narodowych. KIHAM zaczęło być państwem w ZHP-owskim państwie. Kierownictwo ZHP wolało włączyć KIHAM do swoich struktur, niż biernie się mu przypatrywać, dlatego 19 czerwca 1981 roku zarejestrowano Radę Porozumienia KIHAM jako ruch programowo – metodyczny. W 1981 roku krakowskie środowiska KIHAM-owskie zorganizowały zlot 70-lecia harcerstwa, na którym pojawiło się 5000 harcerzy i harcerek. Wzywano tam do użytkowania prawa i przyrzeczenia harcerskiego w wersji z 1932 roku. Propagowano też wyszywanie liczby 10 na instruktorskiej lilijce, co miało symbolizować przestrzeganie wszystkich punktów prawa harcerskiego – w szczególności punktu 10, mówiącego o abstynencji. W tym czasie w ZHP panowało przekonanie, że zakaz picia alkoholu nie dotyczy pełnoletnich instruktorów.
W tym okresie Niezależny Ruch Harcerski stał się organizacją ogólnopolską z patronatem Solidarności. Oprócz tego istniało wiele mniejszych organizacji harcerskich niezależnych od ZHP. Jedną z takich organizacji był Ruch Harcerzy Polskich, powstały w Gorzowie Wielkopolskim w kwietniu 1981 roku. Był to ruch, który za cel postawił sobie wychowanie młodych Polaków zgodnie z zasadami nauki Chrystusa. Stosowano też prawo i przyrzeczenie harcerskie z 1932 roku.
13 grudnia 1981 roku wprowadzono stan wojenny. Zawieszono i zakazano wtedy działalności wielu organizacji młodzieżowych. Pozwolono na działanie tylko czterech: Związku Harcerstwa Polskiego, Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej, Związku Młodzieży Wiejskiej i Związku Studentów Polskich. Kierownictwo PZPR postanowiło skoordynować ich działalność. 10 grudnia 1982 roku przedstawiciele tych organizacji podpisali Deklarację zasad współpracy socjalistycznych związków młodzieży, gdzie była mowa m.in. o potwierdzeniu zwierzchnictwa PZPR nad ruchem młodzieżowym. W 1984 roku powstała Centralna Komisja Współdziałania Socjalistycznych Związków Młodzieży, która miała zapewnić realizację planów PZPR. W tym czasie 31% Rady Naczelnej ZHP i 23% instruktorów należało do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Jeszcze w grudniu 1981 roku Rada Naczelna poparła stan wojenny. Działalność środowisk KIHAM została uznana za antysocjalistyczną, prowadzono brutalne przesłuchania działaczy, wiele kręgów KIHAM-owskich zostało bezprawnie rozwiązanych, a 26 czerwca 1982 roku Rada Naczelna ZHP rozwiązała Radę Porozumienia KIHAM. W ZHP doszło do wyraźnej polaryzacji drużyn. Kilku najaktywniejszych działaczy KIHAM i NRH internowano.
Aby zapełnić próżnię po rozwiązaniu KIHAM powołano nieformalny Ruch Płaskiego Węzła. Pojawiły się też inne inicjatywy – na przykład część lubelskiego środowiska NRH utworzyła drużyny powiązane z działalnością ministrancką. W 1983 roku powstał pierwszy hufiec męski, a w 1984 roku powołano Chorągiew Zawiszacką, obejmującą 3 hufce męskie. Od 1985 roku nazywano je Harcerskim Ruchem Liturgicznym lub też Ruchem Zawiszackim.
W 1983 roku powstał Ruch Harcerski – była to niejawna struktura wewnątrz ZHP, założona przez niepokornych instruktorów, często wywodzących się z KIHAM. Oprócz koordynowania codziennej pracy, prowadzonej w duchu harcerskich ideałów, Ruch organizował większe akcje. Największą z nich była Biała Służba w roku 1983 i 1987. Biała Służba była pracami charytatywnymi, porządkowymi i sanitarnymi podczas pielgrzymek Jana Pawła II do Polski. W czasie pierwszej BS wzięło w niej udział ok. 2,5 tys. harcerzy, a w czasie drugiej 30 000. Inne ciekawe wydarzenie nastąpiło w 1984 roku. Wtedy to kilkudziesięciu instruktorów z Ruchu Harcerskiego potajemnie wyjechało do Włoch, gdzie wzięło udział w harcerskim ognisku z Ojcem Świętym w Castel Gandolfo. Natomiast w 1988 roku liczni harcerze z RH wzięli udział w pogrzebie Jana Piwnika Ponurego, która to uroczystość przerodziła się w wielką manifestację patriotyczną polskiego społeczeństwa.
FILM Z HARCERSKIEGO OGNISKA Z JANEM PAWŁEM II
9. PRZEŁOM W HARCERSTWIE I POWSTANIE ZHR (koniec lat 80-tych i początek 90-tych)
Gdy w 1988 roku w Polsce doszło do protestów społecznych, sytuacja w ZHP zaczęła się powoli zmieniać. W tym czasie związek liczył 2,3 mln członków. Zwiastunem zmian okazał się zlot na polach Grunwaldu w 1988 roku, który zgromadził 25 000 uczestników. W nieformalnych rozmowach coraz częściej podkreślano potrzeby reform w ZHP. Na fali postępującej liberalizacji życia społeczno – politycznego w październiku 1988 roku ujawnił się Ruch Harcerski pod nazwą Ruch Harcerski Rzeczypospolitej. W tej sytuacji dla wielu drużyn i instruktorów dalsza przynależność do ZHP była stratą czasu i sił. Starły się wtedy dwie koncepcje – stworzenia nowej organizacji, co popierało większość instruktorów ze środowiska RHR, oraz odbudowy ZHP na podstawie statutu z 1936 roku. Doprowadziło to do rozłamu w RHR. 1 października 1988 roku zostało utworzone Porozumienie Niezależnych Środowisk i Organizacji Harcerskich. Wkrótce potem, 13 października 1988 roku powstał Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej w Trójmieście (tzw. Mały ZHR), skupiający niezależne i niepokorne drużyny z tego terenu.
W składzie delegacji strony opozycyjno – solidarnościowej na obradach Okrągłego Stołu znalazł się przewodniczący RHR hm. Wojciech Wróblewski oraz przedstawiciel niezależnego harcerstwa hm. Marek Frąckowiak. Domagali się oni m.in. likwidacji monopolu ZHP na działalność ideowo – wychowawczą oraz na posługiwanie się symbolami – lilijką, krzyżem harcerskim i mundurem.
Ogólnopolskie spotkania z 12 i 25 lutego 1989 roku zapoczątkowały istnienie ZHR. Pierwsze spotkanie – 12 lutego – było ogólnopolską konferencją harcerską w Warszawie, w której brali udział przedstawiciele niezależnych od ZHP organizacji harcerskich oraz obu nurtów Ruchu Harcerskiego Rzeczypospolitej. Na tej konferencji powołano póki co niejawny Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej. 25 lutego, na drugim spotkaniu, podpisano akt założycielski Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej. Uchwałę podpisało 116 osób (130 drużyn). Spowodowało to prawdziwe trzęsienie ziemi w harcerstwie – dziesiątki drużyn przepisywało się do ZHR. W Sopocie 1 kwietnia odbył się założycielski Zjazd ZHR, na którym na przewodniczącego wybrano Tomasza Strzembosza.
Wiele środowisk harcerskich, w tym część RHR-u uważało, że jest potrzeba reaktywacji dawnego ZHP. 19 marca 1989 roku w Krakowie ogłoszono deklarację reaktywowania ZHP działającego ze statutem z 1936 roku. Tak powstał ZHP – rok założenia 1918. Organizacja ta chciała odbudować tradycyjne harcerstwo. W tym czasie z Niezależnego Ruchu Harcerskiego powstaje Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego Zawisza.
Pierwotnie nie było możliwe zarejestrowanie tych organizacji, gdyż monopol na harcerską działalność i symbole miał ZHP, jednak już wiosną 1990 roku Sejm RP znowelizował przepisy i organizacje te zostały zarejestrowane.
W marcu 1989 roku obradował XI Zjazd ZHP, który nawiązując do przedwojennego harcerstwa zmienił numerację na XXVI. Usunięto wyraz socjalizm z prawa i przyrzeczenia. ZHP zachował jednak lewicowy charakter, nadal była to organizacja świecka, a wielu instruktorów zachowywało swoje dawne poglądy.
W grudniu 1989 roku z inicjatywy Stanisława Broniewskiego Orszy powołano Krajowy Komitet Odrodzenia, w którego prace włączyło się wiele grup dawnych instruktorów, instruktorów z ZHP-1918 oraz kilku z ZHR (który oficjalnie odciął się od tej tej inicjatywy). Władze w ZHP były negatywnie nastawione do tej inicjatywy. KKO zaczęła przygotowywać zjazd ZHP, jednak ZHP rozpoczął własne przygotowania, więc praca KKO stała się zbędna. We wrześniu odbył się XXVII Nadzwyczajny Zjazd ZHP, który skrócił kadencje władz Związku, a w grudniu w Bydgoszczy odbył się XXVIII Zjazd. Zjazd ten przyspieszył przebudowę ZHP w kierunku demokratycznym i prawdziwie harcerskim. W 1990 zmieniono też prawo i przyrzeczenie harcerskie, wprowadzając również alternatywną formę dla osób świeckich (alternatywny tekst został wycofany w 1995 roku).
W 1991 roku w Olsztynie pod Częstochową odbyły się 2 zloty z okazji 80-lecia harcerstwa – jeden środowiska ZHP i drugi środowisk odrębnych.
Po wpisaniu nazwy Związek Harcerstwa Polskiego – rok założenia 1918 do Krajowego Rejestru Sądowego Związek Harcerstwa Polskiego wkroczył na drogę sądową. W wyniku procesu w 1992 roku sąd skreślił nazwę ZHP-1918. W związku z tym ZHP-1918 zjednoczyło się z ZHR. W 1994 roku powstała Federacja Harcerstwa Polskiego, w skład której wszedł ZHR, Niezależny Ruch Instruktorów Harcerskich Leśna Szkółka, Federacja Drużyn im. Cichociemnych i Polska Organizacja Harcerska. Te pomniejsze organizacje również powstały w okresie transformacji. Brak ZHP sprawił, że federacja nie odegrała większej roli. W drugiej połowie lat 90-tych NKIH i POH połączyły się z ZHR, natomiast FDC zniknęła.
Dążeniem harcerstwa było przystąpienie do dwóch organizacji skautowych – WOSM i WAGGGS. Jednak nie było to łatwe. ZHP musiało zrezygnować z dwóch tekstów przyrzeczenia (z tego powodu w 1995 roku grupa warszawskich harcerzy ZHP założyła Stowarzyszenie Harcerskie). Pojawiły się też próby powołania federacji ZHP i ZHR – było to spowodowane faktem, iż do WOSM i WAGGGS może wejść tylko jedna organizacja z jednego kraju. Jednakże, w 1996 roku ZHR zrezygnował z próby dostania się do tych organizacji, a ZHP ponownie stał się członkiem tych organizacji.
W 2010 roku odbył się jubileuszowy zlot ZHP z okazji 100-lecia harcerstwa, a rok później taki zlot zorganizował ZHR i ZHP poza granicami Kraju.
Obecnie w skład ZHP wchodzi ok. 100 tys. harcerzy i harcerek, w ZHR jest 16 tys. członków, a w trzeciej największej organizacji harcerskiej w Polsce – Związku Harcerstwa Katolickiego Zawisza ok. 3,5 tys. członków.
Kacper Depta
Bibliografia:
– Wojciech Hausner, Marek Wierzbicki: Sto lat harcerstwa, Wydawnictwo IPN, 2015
– Aleksander Kamiński: Zośka i Parasol
– Pelagia Lewińska: Walka o nowe harcerstwo
– Grzegorz Nowak: Harcerskie ABC
– Wikipedia: https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_harcerstwa (i strony podrzędne)
Źródła zdjęć (w kolejności pojawiania się na stronie):
– http://www.zhphmszczep2.pl/1_45_robert-baden-powell.html
– http://spejder.de/kom-paa-academy
– https://www.emonety.pl/page/olga-drahonowska-ma-kowska-i-andrzej-ma-kowski-p904.html
– https://pl.wikipedia.org/wiki/Krzy%C5%BC_harcerski
– http://www.symbole.zhp.pl/lilijka-harcerska.html
– http://92pdh.poznan-wilda.pl/materialy/poradnik_harcerski
– http://www.serwis.lagiewniki.zhp.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=45&Itemid=60
– http://czuwaj.mlektury.pl/historia-harcerstwa/harcerstwo-w-polsce/po-1939/szare-szeregi
– https://pl.wikipedia.org/wiki/Ma%C5%82y_sabota%C5%BC
– http://www.se.pl/wiadomosci/ciekawostki/kamienie-na-szaniec-glowne-postacie-i-strzeszczenei_549232.html
– http://wyborcza.pl/51,87648,18392837.html?i=2
– http://harcbook.info/index.php/symbolika/articles/lilijka.html
– http://www.pobudka.org.pl/pl/index.php?option=com_content&task=view&id=352&Itemid=89
– http://www.pobudka.org.pl/pl/index.php?option=com_content&task=view&id=352&Itemid=89
– http://kiham.republika.pl/- https://gliwickie-harcerstwo.wikispaces.com/KIHAM?responseToken=08616cedcb4b5c71d41ab4a4f05768c67
– http://www.lesni.fla.pl/198687.html
– zhr-nawojki.blogspot.com